İETT‘nin Orijal Şifreleri
‘Bizim kaptan yeni rotasyonda repo günü şanzumansız deparlı serviste avans yerine rotar yapmış’…
İETT ‘de çalışmıyorsanız bu cümleyi tercüme ettirmeniz gerekecek. İETT filosundaki otobüslerin nasıl ki Mercedes, Man, İkarus parçasının orijinalini kullanıyorsa, kurulduğu tarihten (1871) bugüne kadar, yazışmasından kurumsal konuşma diline kadar birçok çalışma alanında orijinal kelimeler kullanılır.
Kurulduğu ilk günden günümüze aynı Fransızca ve Osmanlıca kelimeleri kullanmaya devam yani...
İETT Türkiye'nin en köklü kurumlarından biri...
İsterseniz çok kısa kronolojik sıraya göre İETT nin tarihine bir göz atalım:
İETT, 1869 yılında “Dersaadet Tramvay Şirketi”`nin kurulmasıyla başladı.
1871’de ilk atlı tramvaylar hizmete girdi.
1875’de Londra’dan sonra dünyanın en eski ikinci metrosu olan Tünel işletmeye alındı.
1914’de elektrikli tramvay işletmeciliğine geçildi.
1939’da millileştirildi ve 3645 sayılı yasa ile İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel (İETT) İşletmeleri Umum Müdürlüğü adını aldı. 1945 yılında Havagazı fabrikaları ve dağıtım sistemleri İETT’ye devredildi.
1930’da ilk Otobüs alındı,
1961’de Troleybüs hizmete girdi.
1980 yılında Mavi Kart uygulamasına geçildi.
1982 yılında elektrik dağıtımı TEK’e devredildi.
1985’de Özel Halk Otobüsleri’nin yönetim, yürütüm ve denetimi İETT`ye devredildi.
1991’de Nostaljik Tramvay, Taksim-Tünel hattında sefere başladı.
1993 yılında elektrik hizmeti sonlandırılarak TEK' devredildi.
1993’de ilk çift katlı otobüsler alındı.
1995 yılında elektronik bilet:Akbil'le tanıştı.
1998 yılında çevre ve insan dostu yeşil otobüsler,
2003 yılında Moda Tramvayı hizmete girdi.
2004 yılında otobüslerde sigortalı yolculuk dönemi başladı.
2007 başında yeni çift katlı kırmızı otobüsler hizmete girdi.
2007’İstanbullular’ın hayatına Metrobüs girdi.
2008 yılının 'İstanbul Kart'la kağıt bilet tarihe karıştı.
2009’yılında Edirnekapı-Topkapı raylı sistem hattı hizmete alındı. İşletmesini Ulaşım AŞ ye devretti.
2010 yılında EYS sistemini kurarak filosunu tamamen yeniledi.
...
Dolayısıyla Görüldüğü üzere 1871 den 1939 yılına kada rki süreçte İETT'nin rolünü özel teşebbüs/Fransız şirketler üstlenmiştir.
Yani İETT nin temelini Fransızlar atmışlar ve ogün bugün hala birçok terim İETT de Fransızca olarak devam etmekte.
Öyle ki bu orijinal kelimelerin yerine Türkçe başka bir sözcük koymak mümkün değildir. Daha kolay anlaşılabilir bir kelime koymaya çalışırsanız sistemi arapsaçına çevirirsiniz.
Mesela; Hareket Şefi yerine, İş Başlatma Şefi demek pek diyemezsiniz.
Çünkü Hareket şefi demek; sorumluluk bölgesindeki işlerin yazımı/ iş şoför eşleştirilmesinden tutunda, şoförlerin sosyal ve özlük haklarının takibi, sahada görev yapan personelin koordinasyonu sağlayan, kurum içi ve kurum dışı yazışmalara varana kadar tüm işleri yapması gereken geniş yetkilere sahip ve ağır soromluluklar alan amirdir.
Bu bakımdan olsa gerek, Hareket Şefi, şoförlerce en popüler amirdir.
Halbuki İş Başlatma şefi dersek, sadece işi başlatan amir anlamında ve dar kapsamında anlaşıloyor.
İşletme Şefi de öyle, geniş bir bölgenin araç çalışma düzenini sağlayan ve sürekli hareket eden, telefonları hiç susmayan çok çalışması gereken geniş yetkili ve sorumluluk sahibi kişidir.
Şimdi makalenin başında verdiğim : ‘Bizim kaptan yeni rotasyonda repo günü şanzumansız deparlı serviste avans yerine rotar yapmış’…cümleyi kolay kelimelerle açıklayalım:
‘Şoför arkadaş aylık bölgesel çalışma grubunda tatil günü tek serviste erken gelmek yerine eecikme yapmış’...
İETT var oldukça bu terimlerinde varolacaktır. Ben de tarihe not düşmek adına, sizler için araştırıp aşağıya çıkardım. Bu araştırmayı 1998 yılında yaptım. Ümit ediyorum ki, birgün bu terimlerin sözlüğü çıkacaktır ama temeli biz atmış olalım.
Orijinal kelime anlam ifade ettiği karşılığı:
Hat:Otobüslerin ilk seferden başlayarak çalıştı ve son seferini bitirdiği belirli sabit bir güzergah.
Rotasyon ; Belirli bir (dar) bölgede oluşturulan dönerli çalışma grubu.
Repo ; Şoförlerin haftalık tatil günü.
Antre: Çalışırken arızalanan aracın gareja dönmesi
Şanzuman ; Sabahçı ya da Akşamcı şoförün iş devrettiği arkadaşı.
Depar ; Tekli servis. Hatlarda bazı seferlerin uzatılması ya da sabah- akşam atılan servis.
Avans ; Servise verilen /planlanan saatinden daha erken gelmesi.
Rotar; Servise verilen saatinden daha geç kalması, geçikme.
Ring; Bir servisin ya da otonun güzergahında sürekli dönmesi, yani son durağında bekleme yapmaması.
İştevzi; Garajlarda servis, otobüs şoför eşleşmesinin yapıldığı ve işlerin yazıldığı işlem odası
Tahkikat; Şoför personele yazılan cezai/rapor ya da yazışmaların yapıldığı yer
Vadman; Tramvay kullanan şoför
Fenüke; Kısa mesafeli tünel, metro
Tesellüm; Servis dönüşü otoların giriş çıkış takibinin yapıldığı yer, araç kağıdının bırakıldığı yer.
Revizyon; Otoların tamir ve bakım atölyesi
Karoser; Arabaların kabortalarının yapıldığı yer.
Boji : Tramvayın alt kısmı, yürüyen akasm.
Cer: Tamvay vagonlarının bir aparatla çekilerek götürülmesi.
Gardöfren : Tramvay Tünelde fran sistemini kumanda eden kişi
Meccanen : Ücretsiz yolcu
Montör : Otobüsleri garaşlarda mekanik ustası.
Şefdögar : Tünel istasyon şefi
Tart: tazminasız işten atma
Tornistan: Tramvayın yarıyoldan geri dönmesi
Nefir : Atlı tramvaylar zamanında borazan üfleyen kişi
Planton: hareket saatlerini denetleyen amir.
Plantonluk : Merkezi yerlerde otobüs hareketlerinin yönlendirildiği yer, mogo
Mogo : Bir metrekarelik portatif çalışma ofis/kabin
Tosun: İETT nin 1968 yılında kendi atölyesinde ürettiği traleybüs aynı zamanda ilk yerli otobüs.
A Noktası, B noktası : Hattın (A) ilk noktası ve hattın (B) son noktası.
Kanalcı; Otoların bakımında geçirilen çukur lu yer ya da geçiren kişi.
Müsademe; otobüsün kaza yaparak servis dışı kalması.
PİK ; . Trafikteki sabah ve akşam yolcunun yoğun olduğu saatleri
Arşe: Tramvaylarda havai hatta enerji aktarım hattı.
Kartoteks: Ambarlarda malzeme kayıt sistemi
Kampana: Tramvay zili.
Bandaj: Tramvayın tekerlekleriin etrafına çakılan kaplama
Lonjin: Tünelde tramvayın lastiklerinin yürüdüğü beton zemin.
Motris: Çekici tramvay.
Tranşe : Raykanallarını temizleyerek açan kişi.
Traleybüs: Havadan elektirk enerjisi alarak çalışan lastikli toplu ulaşım aracı
Tünel: Hem raylı hem de lastikli tramvay aracının çalıştığı güzergah/yer
Volan Aracı çeken halatın sarıldığı makara.
06 Merkez: İETT de 24 saat kesintisiz hizmet veren oto takip yönetim merkezi
Vardacı : Atlı tramvay zamanında tramvayın önünden koşarak yolu yayalardan açan kiş.
Bu orijinal kelimelerin çoğu Fransızcadan geçmedir.
İşletmecilik öyle kolay bir iş değildir. Toplu ulaşımdaki sistem bir çarkın dişlileri gibi işler. Orjinalini mümkün olduğunca korumak gerekir diye düşünüyorum.
İETT'de göreve başlayan her şoföre bu kelimeleri öğrenir.
Mesela, toplu ulaşımda yolculuk esnasında bir anda otobüs durur ve şoför karşı taraf amirine anonsla 'MÜSADEME' der. Yolcular duyar ama anlamaz. Ancak oto yol kenarına çekilerek yolcu tahliye edildiğinde ancak anlaşılırki "araç arıza yapmış yapmıştır," dolayısıyla aracın devre dışı kaldığını ifade eder.
İETT ‘de zamanında farnsızlar öyle bir sistem kurmuşlar ki, bugün bile İETT’nin Şefi, Müdürü, Amiri Memuru işe gelmese dahi, her otobüs sabah garajdan çıkar, durağından yolcusunu alır ve akşam yine garajına döner, hem de bir ay boyunca hiç bir aksama olmadan; buna da orer ve rotasyon denir ve işte İETT’nin özü budur.
Aslında, sizin hergün bindiğiniz otobüs ya da telsizlerimizden duyduğunuz halde farkında olmadığınız bu sihirli kelimeler, İETT’nin orijinal şifreleridir.
Mehmet BALLI / 2003
Not: Bu makaleyi ancak kaynak göstererek kullanabilirsiniz. |
